Robert Walser’in Jakob Von Gunten isimli eseri yazarın yaşam öyküsüyle daha derin bir anlam kazanan türden bir anlatı olarak karşımızda duruyor. Tarihsiz yazılmış günlük biçimindeki kitap, on yedi yaşındaki Jakob’un Benjamenta Erkek Enstitüsü’nde yaşadıklarını ve bunun iç dünyasındaki yansımalarını bize sunuyor. Küçük bir şehirden gelen Jakob, Kanton meclisi üyesi bir babanın oğludur. Ailesi kültürlü ve zengin bir ailedir. Ancak Jakob aileden gelen bu pürüzsüz düzenden daralıp bir miktar parayla evden kaçar. Hayatı, dünyayı öğrenmek istemektedir. Kanlı canlı büyük şehir yaşamı onu kendisine çeker.

Benjamenta Enstitüsü bir uşak okuludur. Jakob, varoluşuna anlam kazandırmak ve ailesinden uzakta ayakları üzerinde durmak için bu okula yazılır. Okulun baskıcı ve otoriter özelliği bir yandan Jakob’u bunaltırken, diğer yandan da burada kendini memnun ve dingin hissetmesini sağlar. Düzene hizmetçi yetiştiren, tekrara ve ezbere dayanan eğitim, farklı toplumsal kesimlerden gelmiş, farklı kişilik özelliklerindeki öğrencileri giderek uysallaştırır. Gerçi Jakob’dan başka direniş gösteren yoktur ya.

Robert Walser de tıpkı yarattığı karakter Jakob gibi küçük bir şehir olan Bern’de doğar. Psikolojik sorunlu bireylerle dolu olan bir ailede büyüyen Walser, bu hastalıklı ortamdan annesinin intiharından sonra adeta kaçarak uzaklaşır ve Berlin’e yerleşir. Geçinebilmek için türlü işlere girer çıkar. Bu işlerden biri de tıpkı Jakob’un amaçladığı gibi bir malikânede uşaklıktır.

Jacob’un Batı eleştirisi

Jakob, nefes almak ve şehre karışmak için -yasak olmasına rağmen- sık sık enstitüden dışarı çıkar. Caddelerde aylak aylak dolaşmak, parklarda oturmak en büyük zevkidir. Büyük şehir yaşamı ona göre “çok vahşi olduğu izlenimi uyandıran bir peri masalı”dır. Doğduğu yere nazaran burası heterojen bir kalabalığa sahiptir. “Buraya Avrupa’nın dört yanından insan örnekleri gönderiliyor. Asilleri, düşkün ve acizlerin yanında görmek mümkün”. Bütün bu insan çeşitliliğinin yarattığı akış Jakob’un başını döndürür. İnsanlar lüksün, ışıltılı hayatların peşinde sürüklenmektedir. Bütün bu olumsuzluklarına rağmen Jakob şehri yine de sever ve kendini doğuştan şehirli olarak niteler. Şehri tabiattan uzak ve mekanik bulsa da taşraya yeğler. Şehir hayatı ona göre ayrı bir ahlakı öngörür. İnsanların farklılığı, birbirlerine karşı tavır alışlarında empatiyi ve akılcı hareket etmeyi gerektirir.

Modernin çelişkisi

Walser de gençlik yıllarında taşındığı Berlin’den çok etkilenir. Roman karakteri Jakob gibi, ağabeyi sayesinde tanıştığı Berlin sanat çevresiyle ışıltılı şehir hayatına adım atmış olur. Edebiyatçı ve tiyatroculardan oluşan bu ortama temkinli yaklaşsa da girdiği sohbetlerde kültürel birikimiyle öne çıkar. Walser taşraya ve taşralılığa eleştirel yaklaşır. Bu tavrı Jakob’un enstitüdeki arkadaşlarını değerlendirişinde de gözlemliyoruz. Özellikle Kraus karakterinde temsil edilen güce koşulsuz şartsız boyun eğiş dikkat çekici.

Jakob’un Batılı medeniyet karşısındaki eleştirel duruşu kitap boyunca gelgitli bir tarzda sürer. Evine, taşranın komformizmine olan özlemi zaman zaman nükseder. Nitekim Benjamenta Enstitüsü’nün müdürü ve müdiresi ile yaptığı sürreal konuşmalarda da bu durum açığa çıkmakta. Walser’in kendisi bu ikilemde bir müddet sonra Berlin’i terk eder. Jakob’a ne oldu bilmiyoruz ancak Walser ömrünün geri kalanını bir akıl hastanesinde geçirir. Düşünmeyi ve dahi düzenli yazmayı bırakır (Walser’in kaldığı sanatoryumda kâğıtlara bir mm’yi geçmeyen harflerle, mikrogram tarzında yazmaya devam ettiğini ve bu yazıların on altı yılda çözülebildiğini biliyoruz). Belki de bütün mesele modernin çelişkisini çözememesinde yatmaktadır. Onu en iyi anlayanlardan çağdaşı Walter Benjamin’in de dediği gibi, peri masallarının bittiği yerde Walser’in hikâyesi başlamaktadır.